“Цахим гарын үсгийн тухай хууль”ийн төсөлд өгөх санал, үндэслэл, тайлбар

УИХ-д Засгийн газраас өргөн барьсан “Цахим гарын үсгийн тухай хууль”-ын төсөлтэй танилцаад зарим нэг нэмэлт, өөрчлөлт хиймээр санагдсан юм.

“Цахим гарын үсгийн тухай хууль”-н төсөл нь бусад улс орнууд 1990-ээд сүүл, 2000-д оны эхэн үед боловсруулан гаргаж байсан “эхний үе шат“-ны цахим гарын үсгийн хуулиудын түвшинд боловсрогдсон, ахиц дэвшил, шинэлэг зүйл агуулаагүй төсөл болсон гэж дүгнэж байна.

Монгол Улс оройтож цахим гарын үсгийн хууль гаргах гэж байгаа учраас түрүүчийн блогт дурдсанчлан ийм төрлийн хууль гаргаж хэрэгжүүлж буй бусад улс орнуудад гарсан алдаа, хүндрэл бэрхшээлийг давтахгүй, оройтож технологи нэвтрүүлэх, нутагшуулахын давуу талаа /late adopter's advantage/ ашиглах үүрэг ногдож байгаа гэж үзэх нь зүйтэй юм..

Тэгэхээр УИХ “Цахим гарын үсгийн тухай хууль” батлахдаа дараах хоёр асуудлыг шийдэж өгөх хэрэгтэй. Энэ нь:

1. Нийтийн түлхүүрийн Үндэсний тогтолцоог бий болгох

2. Цахим гэрчилгээний хэрэглээг дэмжих.

Тэгэхээр өөрийн хэмжээнд судлаж мэдсэн зүйлдээ тулгуурлан хуулийг батлахдаа дараах зарчмыг баримтлавал Монгол Улсад тун өгөөжтэй. Үүнд:

1. Хамгийн хялбар бөгөөд санхүү, зардал бага шаардах нийтийн түлхүүрийн шаталсан тогтолцоог үндэсний тогтолцоо гэж хуульчилж өгөх.
2. Монгол Улсад шаталсан тогтолцооны орой болох Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага /ТГБ/ зөвхөн ганцхан байх.
3. Уг ТГБ байгуулах эрхийг Засгийн Газрын шийдвэрээр байгуулдаг байх.
4. Цахим гарын үсгийн гэрчилгээг цахим мөнгөний гүйлгээнд ашиглах нөхцөл зааж өгөх замаар хэрэглээг дэмжих

Ингэхийн тулд дараах 2 бүлгийг хуулийн төсөлд нэмэх, дээр нь бас бус өөрчлөлт хийх санал байна.

Нэг.  Зүйл нэмэх санал:

᠃᠃᠃᠃  дугаар зүйл. Нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн үндэсний тогтолцоо

....1. Монгол Улсын нийтийн түлхүүрийн дэд бүтэц нь шаталсан тогтолцоонд тулгуурлана.

....2. Шаталсан тогтолцоо нь Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага /Root CA/, Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч, хэрэглэгч хувь хүн, байгууллагаас бүрдэнэ.

....3. Монгол Улсын хэмжээнд зөвхөн нэг Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага үйл ажиллагаа эрхлэнэ.

....4. Засгийн газрын шийдвэрээр Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллагын дараах үйл ажиллагааг зохицуулна:

• Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллагыг байгуулах, татан буулгах.
• Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага өөрөө өөрийнхээ цахим гэрчилгээг баталгаажуулах /self-signing/.
• Шаардлагатай нөхцөлд нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн ашиглалт үйлчилгээний үүргээ бусад этгээдээр гүйцэтгүүлэх.

….5. Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага нь Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн цахим гэрчилгээг баталгаажуулж стандарт, технологийн нэгдмэл байдлыг хангуулна.

....6. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч үйл ажиллагааныхаа хүрээнд өөрийн харъяаны бүртгэх нэгж байгуулан ажиллуулж болно.

Хоёр. Зүйл нэмэх санал:

᠃᠃᠃᠃  дугаар зүйл. Цахим гэрчилгээний хэрэглээ

.... 1. 100000 төгрөгөөс дээш мөнгөн дүн бүхий худалдаа, арилжаа, гүйлгээнд баталгаат тоон гарын үсгийн гэрчилгээ ашиглана.

Тайлбар: Ганц ийм заалт байхад Монголын PKI тасралтгүй ажиллах болно. Ийм зохицуулалт хийснээр сөрөг үр дүн гарахгүй гэж үзэж байна. Эсрэгээр цахим гарын үсгийн хэрэглээ, цахим гэрчилгээний ашиглалтыг дэмжсэн, хэрэглэгчдийг эрсдлээс хамгаалсан алхам болно.

Ийм зохицуулалтыг цахим гарын үсгийн тухай хуулинд суулгасан практик би олж хараагүй. Харин БНСУ-н хувьд Төв банк ба Санхүүгийн зохицуулах агентлагын хамтарсан шийдвэрээр (must use policy) 200000 воноос дээшхи онлайн худалдаа болон онлайн банкны гүйлгээг цахим гарын үсгийн гэрчилгээ ашиглаж хийхээр заасан байдаг. Үүний үр дүнд БНСУ 2009 оны байдлаар 20 сая орчим цахим гэрчилгээт хэрэглэгчтэй болж, хэдэн мянган онлайн дэлгүүрүүд одоо ажиллаж, бүх банкнууд онлайн үйлчилгээ санал болгож байгаа. Бүх төрлийн мөнгөн гүйлгээ, данс шалгах, төлбөр тооцоог банк руу биеэр явах шаардлагаүй, дэлгүүр явах биеэр хэрэггүйгээр захиалгаар хийж болж байна. Онлайн дэлгүүрээс 200000 воноос дээш үнэтэй юм авах юм уу онлайн гүйлгээ хийх гэхээр тоон гэрчилгээ шаардаад байдаг.

Гурав. Хуулийн төсөлд оруулах өөрчлөлтийн санал:

1)    Тагнуулын байгууллагын талаарх 20.1.3 заалт, 32 дугаар зүйлийг хасах,

Тайлбар: Хуулийн төслийн 31.1.-д нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн талаар Төрийн захиргааны байгууллагын /ТЗБ/ бүрэн эрхийн талаар дэлгэрэнгүй тусгажээ. Эдгээр зохицуулалтуудаар нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийг байгуулах, удирдан чиглүүлэхтэй холбоотой олон талт харилцааг зохицуулсан нь харагдаж байна. Түүнчлэн эдгээр заалтууд нь “Засгийн газрын тухай хууль”-аар ТЗБ-д олгосон чиг үүргийг тодотгосон гэж ойлгогдож байна. ТЗБ эдгээр чиг үүргээ хэрэгжүүлэхдээ Тагнуулын төв байгууллагын /ТТБ/ саналыг авахаар ч төслийн 31.2-д заажээ. Тийм учраас Тусгай зөвшөөрөл авахад ТТБ-ын саналыг давхар авах талаар төслийн 20.1.3-д, нийтийн түлхүүрийн нууцлалын криптографыг шалгаж баталгаажуулахаар 32 дугаар зүйлд  оруулж байгаа нь дараах зөрчил, давхардлыг бий болгож байна. Үүнд:

a)    Төслийн 20.1.3 заалт нь 31.2 заалтай давхардаж байна.

b)    Үүнээс гадна 20.1.3 заалт нь Засгийн газраас авч хэрэгжүүлэхийг зорьж байгаа бизнесийн орчныг сайжруулах, элдэв шат дамжлаг, хүнд суртлыг багасгах зорилттой зөрчилдөх, магадгүй тэр зорилтыг үгүйсгэж байна.

c)    Цахим гарын үсэгтэй холбогдон үүсэх харилцаа нь цахим банк, цахим санхүү, цахим дэлгүүр, цахим худалдаа гэх мэтчилэн ихэнхдээ иргэний шинж чанартай, иргэд бизнесийн байгууллагын итгэл дээр тогтдог харилцаа байдаг. Ийм харилцааг зохицуулах, шаардлагатай дүрэм журам, стандартыг боловсруулах, мөрдүүлэх, баталгаажуулах чиг үүргийг төслийн 31.1.-ээр Төрийн захиргааны байгууллагад /ТЗБ/ олгогдсон байна. Үүн дээр нэмэгдээд 32 дугаар зүйлээр Тагнуулын төв байгуулага /ТТБ/ шалгах, баталгаажуулах үүрэг оруулж байгаа нь иргэний шинжтэй харилцаанд тагнуулын байгууллага хутгалдан орох, энэ салбарт үйл ажиллагаа эрхлэх бизнесийн байгууллагад давхар дарамт учруулахаар байна.

d)    Нөгөө талаар, дээр дурдсанчлан иргэний шинж чанартай, итгэлцлэлийн шинж чанартай ийм харилцаанд ТТБ оролцох нь олон улс, бүс нутгийн хэмжээнд салбарын нэр хүнд, Монгол Улсын нэр хүндийг унагаах сөрөг үр дагавар дагуулна. Хэрэв ТТБ цахим гарын гарын үсэг, цахим гэрчилгээний харилцаанд анхаарал тавих, хянах гэж буй бол хууль захиргааны аргаар бус зохих технологийн аргаар нь оролцох, хяналт тавих нь зүйд нийцнэ.

e)    Нөгөө талаар дээр дурдсан нийтийн түлхүүрийн үндэсний шаталсан тогтолоог байгуулж үндэсний хэмжээний ганц Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллагатай /ТГБ/ байвал ТТБ-ын хүсээд байгаа криптограф хяналт битгий хэл чамбай хяналтыг ТГБ-аар дамжуулан нийтийн түлхүүрийн тогтолцоонд тогтоож болно. Ингэснээр удирдлага, хяналт нэг гарт зангидагда боломж бүрдэх боломж бий.

f)     Ийм учраас хуулийн төслийн 20.1.3 заалт, 32 дугаар зүйлийг хасах нь зүйтэй юм гэж үзсэн юм.

2)    Хуулийн төслийн 5.6 заалтын "хуулиар" гэснийг "хууль болон холбогдох байгууллагаас гаргасан журмаар" гэж өөрчлөх

Тайлбар: Хууль байна гэвэл дахиад хууль боловсруулж таарах нь гэж ойлгогдож байна.

3)    Төслийн 19.3-ийг "Төрийн захиргааны байгууллага тусгай зөвшөөрөл олгохоос татгалзсан тохиолдолд үндэслэлийг зааж бичгээр, эсвэл энэ хуулийн 5.2 заасан журмын хариу өгнө." гэж өөрчлөх.

Ийм л саналууд байна даа.

Монгол Улсын нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн шаталсан архитетур, бүтэц

УИХ-д Монгол Улсын Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн "Цахим гарын үсгийн тухай хууль" хэлэлцэж эхэлсэнтэй холбогдуулан нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн архитектур, бүтэц ямар байх талаар яриа, асуулга явж байгаа юм байна. Энэ талаар өөрийн төсөөллөө боловсрууллаа. Энэ саналаа мөн Мэдээлэл, шуудан, харилцаа холбоо, технологийн газарт болон УИХ-ын гишүүн З.Энхболд нарт имэйлээр хүргүүлсэн болно.

Энэ архитектур бүтцийн үндсэн санаа нь Монгол Улсын нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн нэгдмэл байдлыг бий болгох, харилцан нийцлийг ханган баталгаажуулах, шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг хамгийн бага түвшинд байлгах, эцэст нь хэрэглэгч хувь хүн ба байгууллагуудын үйл ажиллагааг дээд зэргээр хөнгөвчилсөн, мөн нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн салбарт үйл ажиллагаа эрхлэх байгууллагын бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих, тогтвортой үйл ажиллагааг нь хангах зэрэг олон талт бодлого, зорилгод нийцэх хамгийн оновчтой хувилбар гэж үзэж байгаа болно. Энэ архитектур, бүтцийн хамгийн гол, үндсэн үүргийг Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага /ТГБ/ гүйцэтгэх бөгөөд түүний баталсан стандарт, технологийн горимыг төрийн болоод олон нийтийн хэмжээнд баримтлах замаар үндэсний цахим тогтолцооны нэгдмэл байдлыг бий болгож болно гэж төсөөлж байгаа юм. Харин нийтийн түлхүүрийн дэд бүтцийн тасралтгүй ажиллагаа, байнгын бэлэн байдлыг Гэрчилгээжүүлэх байгууллага гүйцэтгэнэ.

Хуучин цагийн Монголын хит дуунуудын нэг

Youtube-н видеонууд үзэж яваад энэ бичлэгтэй таарлаа.

Хуучин цагийн,  социализмын үеийн энэ бичлэгийг сонсоход сонин бас дажгүй сонсогдож байна шүү. Хаалттай, хориотой гэсэн тодорхойлолт авсан тэр нийгэмд бас авахаар зүйл байсан шүү. Хүн чанар тэр үеийн гол шинж байсан. Ирээдүйдээ итгэх итгэл тэр үед одоогийнхоос хавьгүй илүү байсан юм шиг.

Тэр цаг үеийг бид үгүйсгэхийн арга байхгүй. Тэр бол бидний өнгөрүүлсэн үе, туулж ирсэн замнал. Тэр цаг үеийн сургамж, туршлага нь бидний ирээдүйн чиг баримжаа болох ёстой. Дагестаны яруу найрагч Расул Гамзатовын хэлсэнчлэн өнгөрснөө чи гар буугаар буудваас ирээдүй чамайг их буугаар буудаж мэдэх юм.

Харин Нансалмаа гуайн хувьд гайхалтай давтагдашгүй хоолоо, гайхамшигтай ховор авъяас билэг, гандан бууршгүй гавъяат гэж хэлэхээр юм да.

Монгол Улсын цахим орон зайн нэгдлийг хангая гэвэл

Монгол Улсын ЗГ-аас олон жилийн турш боловсруулж байгаа цахим гарын үсгийн тухай хуулийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэнийг сонсоод энэ хуулийг батлан гаргахын өмнө зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд  сайтар тунгаан зөв шийдвэр гаргах нэг зүйл байгаа талаар хуваалцаж байна.

Юуны өмнө цахим гарын үсгийн хууль баталснаар бүрддэг нийтийн түлхүүрийн тогтолцооны загвараа /Public key infrastructure – PKI model/ сонгох хэрэгтэй юм. Ингэж тогтолцооны загвараа эхлээд сонгохын учир нь цахим гарын үсэг, цахим гэрчилгээний цааш цаашдын хэрэглээ, энэ үйлчилгээг нэвтрүүлэхэд шаардагдах хөрөнгө санхүү, энэ салбарт бизнес эрхлэгч байгууллагын бизнесийн тогтвортой байдал, цахим худалдаа арилжаа үйлчилгээ, мөнгөн гүйлгээ, эцэст нь эцсийн хэрэглэгчдэд оногдох ачаалал гээд бүхэл бүтэн тогтолцооны шинж чанартай олон асуудалд хөндөгддөг.

Үүнийг дурдахын учир нь цахим гарын үсгийг хуульчлан гаргаж нэвтрүүлсэн хөгжилтэй ч бай буурай ч бай улс орнууд энэ технологийг нэвтрүүлэхэд нэлээд хүндрэл, бэрхшээлтэй тулгарч алдаатай зүйл их гарсан юм. Эдгээр хүндрэл бэрхшээлээс тогтолцооны учир дутагдал, хэрэглээний дэмжлэг гэсэн хоёр хүчин зүйл хамгийн нөлөөтэй байгааг бусад улс орнуудын алдсан оносон туршлага харуулж, судалгаа шинжилгээний байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачид онцолж байна. Өөрөөр хэлбэл, аливаа технологийг эхлэн нэвтрүүлэгч, нутагшуулагчдын дутагдалтай тал гэж байдгыг цахим гарын үсгийн хуулийг нэвтрүүлж нийтийн түлхүүрийн тогтолцоо бий болгосон улс орнууд туулсан байна. Харин манай улсын хувьд олон жилийн хүлээлт бий болгож энэхүү технологийг оройтож хууль ёсоор хүлээн зөвшөөрч нэвтрүүлж байгаагийн хувьд оройтож нэвтрүүлэхийн давуу талыг бас ашиглах бүрэн боломж Монгол улсад байна.

Тийм учраас юуны түрүүнд хууль батлагдахын өмнө бодож тунгаан ухаалаг шийдвэр гаргавал зохистой тогтолцооны асуудлыг энд хөндье.

Цахим гарын үсгийн хууль батлан гаргасан улс орнууд үндсэндээ 3 зүйл дээр алдсан. Үүнд: 1) Нийтийн түлхүүрийн тогтолцоог /НТТ/ хуульчлаагүй; 2) Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллагын үүрэг ач холбогдлыг анхаараагүй;  3) Цахим гэрчилгээний хэрэглээг дэмжих бодит алхамыг хуулиндаа зааж өгөөгүй. НТТ хуулчьлаагүй буюу Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллагын ач холбогдлыг үл ойшоосноор, салбар бүрт бие даасан Төв гэрчилгээжүүлэх байгууллага /ТГБ/ буюу Root CA бий болж автономит НТТ-г бий болгосон. Энэ нь ямар сөрөг үр дагавар дагуулсан гэвэл юуны түрүүнд үр ашиг муутай, давхардсан хөрөнгө оруулалт хийгдэж хөрөнгө санхүүгийн үр ашиггүй зардал гарснаар үл барам гаргасан хөрөнгө эргэж нөхөгдөөгүй байх тал давамгайлжээ. Нэгэнт бий болсон бие даасан автономит НТТ-уудын харилцан нийцэл, мэдээлэл-үйлчилгээний нэгдмэл байдал алдагдаж, үл зохицох байдал үүсдэг. Энэ хүндрэлийг гэтлэн давахын тулд Гүүр гэрчилгээжүүлэх байгууллага /ГГБ/ байгуулахыг шаарддаг. Энэ нь мэдээж дахин хөрөнгө оруулалт шаардаж нэмэлт хөрөнгө оруулалтаар шийдэх асуудал болж хувирдаг байна. Жишээ нь, АНУ-н хувьд 2001 онд баталсан цахим гарын үсгийн хуулиар тогтолцооны талаар огт дурдаагүй. Тэр ч дагуу төв засгийн газрын түвшинд л гэхэд бие даасан ТГБ-ууд үүсч тэдгээрийг холбох, харилцан нийцлийг хангахын тулд Federal Bridge CA байгуулахад хүргэсэн. Энэ талын болоод АНУ-ын НТТ-нд гарсан хүндрэл бэрхшээлийн талаар http://www.gao.gov/new.items/d04157.pdf - с илүү дэлгэрэнгүй харж болно. Дашрамд хэлэхэд 2003 оны байдлаар АНУ-ын төв засгийн газар 1 тэрбум ам. долларын хөрөнгийг ННТ-д зарцуулсан тооцоо уг судалгаанд тусгажээ.... Манай Засгийн газар энэ хэмжээний хөрөнгө  оруулалт хийх бил үү ...

Азийн орнуудын хувьд Тайван, Япон зэрэг орнууд яг ийм хүндрэлтэй тулгарсан ба Тайван улс АНУ-ын жишгээр ГГБ байгуулсан бол Япон улсын хувьд одогоор энэ талаар шийдвэр гаргаж дорвитой алхам хийгээгүй байна. БНСУ-ын хувьд нийтийн түлхүүрийн шаталсан загварыг сонгож авсан боловч төрийн засгийн түвшний НТТ, үндэсний хэмжээний НТТ тогтолцоо гэсэн давхардсан бүтэцтэйгээр одоо явж байна. Гэхдээ энэ улсын энэ тогтолцоо мэдээлэл-харилцаа холбооны салбарт зориулсан асар их санхүүжилтийн үр дүнд бий болсон гэдгийг бодолцох хэрэгтэй. Гэхдээ энэ загвар үр ашиггүй, давхардсан, санхүүгийн их хөрөнгө үр ашиггүй зарсан гэсэн хүчтэй шүүмжлэлтэй тулгарч байгаа.

Манай хойд хөрш ОХУ болон хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүний нэлээдгүй орнуудад ижил төрлийн асуудал гарсан ба гэхдээ эдгээр орнуудын хувьд цахим гарын үсгийн хууль нь өөрөө учир дутагдалтай, тэр ч утгаараа чамгүй шүүмжлэл дагуулж  байгаа онцлогтой.

Европын холбооны орнуудад байдал ижил байгаа ба энэ асуудалд тус холбоо онцгой анхаарч удаа дараагийн хэлэлцүүлэг, судалгаа явуулсны үр дүнд нийтийн түлхүүрийн шаталсан тогтолцоог хамгийн үр ашигтай хувилбар гэж тогтсон байдаг. Судалгаа шинжилгээний байгууллагуудын зүгээс ч шаталсан загварыг барих нь хамгийн үр дүнтэй хувилбар гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг.

Тэгэхээр шаталсан гэх энэ загвар нь ямар шийдэл байдаг вэ гэвэл ганц ТГБ-тай, түүний харъяаны гэрчилгээжүүлэх байгууллагууд /ГБ/, Бүртгэх нэгж /БН/, хэрэглэгч гэсэн энгийн бүтэцтэй, хэн ч ойлгоход хялбар тогтолцоо байдаг. Энэ тогтолцоо маш олон давуу талтай. Хэрэв энэ тогтолцоог төлөвшүүлж чадвал хамгийн наад зах нь гэхэд хөрөнгө оруулалт бага шаардах, харилцан нийцлийг дэмжсэнээр Монгол Улсын цахим орон зайн нэгдмэл байдлыг баталгаажуулах, энэ салбарт бизнес эрхлэх байгууллагын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх хөнгөвчлөх, аж ахуйн нэгж байгууллагаас хэрэглэгчдээ хандсан цахим арилжаа худалдаа, мөнгөн гүйлгээг хялбарчлах, хамгийн гол нь ямар ГБ-аас цахим гэрчилгээ авснаас үл хамааран эцсийн хэрэглэгч аливаа баталгаат цахим гарын үсэг, батлагаат цахим гэрчилгээ шаардсан үйлчилгээг хүртэх боломж бүрдэх юм.

Ийм тогтолцоо эс төлөвшвөөс нэг ГБ-аас хараат, тэр ГБ-ын харъяа түнш газруудын цахим үйлчилгээгээр хязгаарлагдах, өөр газрын үйлчилгээ авах шаардлага гарахад харъяалсан ГБ-аас нь цахим гарын үсгийн гэрчилгээ авах гэсэн учир дутагдалтай, утга учиргүй байдалд орох болно.

Тэгэхээр хууль батлагдах шатандаа жигдэрсэн энэ цаг үед нийтийн түлхүүрийн тогтолцоогоо хуулиндаа зааж өгвөл олон асуудлыг хялбарчилж, бусад улс орнуудын туулж өнгөрүүлсэн алдаа бэрхшээлээс зайлхийх, тойрч гарах бүрэн боломж байгаа нь харагдаж байна. Аливаа тогтолцооны шинжтэй зохицуулалт, эсвэл аргачлалыг хуулинд тусгасан туршлага манай хуулийн практикт ч байна. Жишээ нь “Нягтлан бодох бүртгэлтийн тухай хууль”-д бүртгэлийн суурийг аккруэл загвараар хөтлөхөөр хуульчилсан байх жишээтэй.

Тэгэхээр НТТ-г хуулинд тусгах энэ тийм хүнд асуудал уу гэвэл зүйрлэх аргагүй хялбар зүйл – ердөө ганц өгүүлбэр л хангалттай санагдаж байна: “Монгол Улсын нийтийн түлхүүр бүтэц шаталсан тогтолцоонд тулгуурлана.” Энэ санааг дүрсээр доор зурагт харууллаа. Энэ бол хэнд ч ойлгомжтой, хэнээс ч илүү ухаан зараад байхгүй нь ойлгомжтой юм. Харин хэргийн учир нь энэ энгийн зүйлийг бусад орнууд огоорч орхигдуулсанд байдаг байна.

Өндөр хөгжилтэй улс орнуудын хувьд, жишээ нь, АНУ, Япон, Тайван гэх улсуудад ТГБ-г байгуулахад шаардагдах санхүүг санаа зовохгүйгээр гаргадаг, гаргасан хойноо, байгуулсны дараа дээр дурсан бэршээл хүндрэлд унадаг. Харин хөгжиж буй орнуудын хувьд ТГБ-аа байгуулж чадахгүй буюу арай чүү гэж байгууллаа гэхэд хэрэглээгээ орхигдуулдаг бэрхшээл дүр зураг давамгайлж байгаа. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд Филиппин улс 2000 онд цахим арилжааны хуулиар цахим гарын үсгийн харилцааг хуульчилсан боловч зөвхөн 2009 онд БНСУ-ын КОЙКА байгууллагын буцалтгүй тусламжийн 2,5 сая ам. долларын хөрөнгөөр ТГБ–аа байгуулсан мэдээлэл байна.

Тэгэхээр энэ нөхцөл байдал, энэ технологийн онцлог, бусад улс орнуудын туулсан гашуун туршлагыг давтахгүйн тулд шинээр гарах энэ хуулиндаа нийтийн түлхүүрийн тогтолцоогоо хуульчилж өгвөл төр засагт өөрт нь амар, энэ салбарт бизнес эрхлэх компани, аж ахуйн нэгжид дэмжлэгтэй, хэрэглэгчийн эрх ашигт нийцэх ухаалаг шийдвэр болж улмаар уг хуулийг хэрэгжүүлэх, үр өгөөжийг хүртэх олон сайн эерэг талууд байгааг төр засгийн холбогдох байгууллагууд, салбар хариуцсан байгууллагууд, албан тушаалтнууд, эцэст нь УИХ-ын эрхэм гишүүд тунгаан болгоож Монгол Улсын нэгдмэл цахим орон зайг бий болгох чухал алхам хийнэ гэж найдаж байна.

Монголын эрүүл онлайн контентийн төлөө

Харилцаа холбооны зохицуулах хороо /ХХЗХ/-оос 2010 оны сүүлчээр “Харилцаа холбооны сүлжээгээр вэб сайтын үйлчилгээг эрхлэхэд баримтлах түр журам” гаргасан нь монгол интернэтийн салбарт зарим нэг маргаан, үл ойлголцол дагуулж байна уу гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж, энэ талаар санал бодлоо хуваалцахад хүргэлээ. Энэ асуудлыг ХХЗХ-оос гаргасан энэ түр журам, контент агрегаторуудын үйл ажиллагаа хоёрын хүрээнд авч үзвэл учир дутагдалтай болох юм.

Монголын интернэтийн контентийг зохицуулах оролдлоготой холбогдож үүсч байгаа энэ асуудал нь үнэн хэрэгтээ контент агрегаторууд /“Монголын сайтын холбоо”/ ба ХХЗХ-ны санал, үзэл бодлын зөрүү биш ба үнэн чанар нь илүү гүн гүнзгий бөгөөд, өөр хүчин зүйлээс шалтгаалж байгаа. Энд хамгийн наад захын жишээ дурдахад улс орны хөгжлийн өнөөгийн түвшин, тэр дундаа монголын хэвлэл мэдээллийн /ХМ/ салбарын хөгжлийн өнөөгийн түвшин, контент үйлдвэрлэл эрхлэж буй ХМ-ийн салбарынхны өнөөгийн боломж чадавхи, контент нийлүүлэлт хийж буй эх үүсвэр, ХМ-ийн салбарынхны бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанар, зохиогчийн эрхийн доголдол, контент үйлдвэрлэл, агрегацийн салбарынхны мэдлэг ур чадвар, ёс зүй гэх мэт ХМ-ийн салбарыг бүхэлд нь хамарсан олон асуудлаас эхтэй гэж үзэх үндэслэл бий.

Нэгэнт ХМ-ийн салбарын талаар ярьсных хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл /ХМХ/-ийн үүрэг ролийг эргэж санахад илүүдэхгүй болов уу. Дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрч соёлт хүн төрөлхтний хүндэтгэн дээдэлж ирсэн ХМХ бол мэдээлэх, олон нийтийн боловсрол танин мэдэхүйд дэмжлэг үзүүлэх, аливаа үзэгдэл үйл явдлыг тайлбарлан таниулах, олон нийтийг нийгэмшүүлэх, соёлын үнэт зүйлийг тээн дамжуулах, үзэгч сонсогч уншигчийн чөлөөт цагыг үр бүтээлтэй өнгөрүүлэх гэсэн нийгмийн чухал үүрэгтэйг ХМ-ийн салбарыхан хэнээс ч илүү мэдэж ойлгож байгаа. Мэдээж үүн дээр нэмэгдээд үг хэлэх болон хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөний талбар, ардчилалын орчны хэрэгсэл гэдэг утгаараа олон ургальч үзлийг дэмжих, иргэд хэрэглэгчдийн санал бодлоо илэрхийлэх боломжоор хангах, асуудалд олон талаас хандах, санал санаагаа уралдуулах хөшүүрэг байх үүрэгтэй.

Тэгвэл энэ үүрэг функцээ монголын ХМ-ийн салбарынхан биелүүлж байгаа бил үү. Яг үнэндээ өнөөгийн байдлаар монголын хэвлэл мэдээлийн салбарт бий болсон ёс зүйгүй сэтгүүл зүй /yellow journalism/,  захиалгат гүтгэлгэд үйлчлэх сэтгүүл зүй /libel in journalism/, улс төрчдийн эрх мэдлийн төлөөх тэмцлийн хэрэгсэл болж хувирсан дүр зураг, гүтгэлэг, дайралт хэлбэрээр илэрсээр аудинсэд төлөвшүүлсэн сөрөг нөлөө гэх мэт салбарыг аль болох муу муухай харагдуулдаг бүхэн монголын ХМХ-ийн салбарт архагшин ноёрхож байна уу гэж үзэхээр байна.

Дээр нь нэмэгдээд мэдээллийн сайтууд дээр хэрэглэгчдээс үлдээдэг сэтгэгдэлийг нэмэх хэрэгтэй. Мэдээллийн сайтуудын сэтгэгдлийг уншиж анализ дүгнэлт хийвэл халаглах, сэтгэл эмзэглэх, харамсахад ч багадхаар дүр зураг хэвшмэл болох хандлагатай болжээ. Интернэтийн сайтаар дамжуулж хэн нэгнийг дайрч доромжлох, бүдүүлэг хараал  зүхэл хэлж байгаа нь хүн үг хэлэх эрхээ хэрэгжүүлж байгаа гэхээсээ илүү хэт эрх чөлөөний гажуудал гэж хэлэхээр байна. Мэдээллийн сайтуудыг хөгжүүлэгч технологи нь өөрөө хүний үг хэлэх эрх чөлөөг хангаж өгч байна. Технологийн ийм боломжийг л контент агрегаторууд адаптаци хийж байгаа гэдгээ бид хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Монголын контентийн салбар, түүний дотор онлайн контентийн салбар оюуны өмчийн хулгайн үүр уурхай болсоор удлаа. Төрөл бүрийн видео байршуулах сайтууд хулгайны кинонууд, тоглоомууд, программ хангамжуудаар дүүрч улам өргөжиж байна. Энэ дүр зураг Монгол улсын олон улсын нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлж, монголчуудын талаархи ойлголтыг бараантуулж, ялангуяа оюуны өмч, хууль зүй, хэвлэл мэдээлэл, урлаг соёл, мэдээлэл-харилцаа холбооны салбаруудын нэр хүндийг унагаж байна.

Хүмүүсийн цахим шуудангийн хаягийг хууль бус хулгайн аргаар олж авч зар сурталчилгаа тарааж ашиг орлого олж байна. Ингэж эзнийх нь зөвшөөрөлгүй цахим шуудангийн хаягууд олборлох ажиллагааг олон улсын практикт мэдээллийн аюулгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн ангилалд оруулан хуулиар хориглож шат шатны ёс зүйн олон хэм хэмжээнд тал бүрээр хорьж байгаа. Энэ төрлийн бизнес эрхэлж байгаа зарим компани монголын мэдээллийн технологийн тэргүүлэх компани болно гэсэн уриатай байгаа нь инээдтэй бөгөөд ичгүүртэй юм. Зүй нь хэрэглэгч бүртгэх үйлчилгээ нэвтрүүлж бүртгэн хэрэглэгчийн бааз сан үүсгэх, улмаар хэрэглэгчийн зөвшөөрлийн үндсэн дээр сонгож сонирхсон зар сурталчилгааг илгээх, хүссэн үедээ зар сурталчилгаанаас татгалзах боломжийг хэрэглэгчид олгосон байх ёстой байдаг.

Гэх мэт олон дутагдалтай талыг дурдаж болно. Энэ бүх бараан дүр зураг бий болох, буруу гарын цахим бизнесүүд цэцэглэхэд юу нөлөөлөв өө?

Энэ нь юуны түрүүнд контентийг хөгжүүлэх, ХМХ–ийн хараат бус ажиллагааг хангах, ёс зүйтэй сэтгүүл зүй, контентийн үйлдвэрлэл ба түгээлт дээр Монгол улс алдаа гаргасан гэдгийг нотолж байна. Мэргэжлийн холбоод гишүүн байгууллагуудаа чадавхижуулах, олон нийтийг хүндэтгэх, хэрэглэгчийг дээдлэхэд чиглэсэн нийтээр дагаж мөрдөх ёс зүйн хэм хэмжээг нэвтрүүлж хэрэгжүүлсэнгүй. Энэ талаар төр засаг ч дорвитой дэмжлэг үзүүлсэнгүй. Хэрвээ мэргэжлийн холбоод гишүүн компаниуддаа мэргэжлийн өндөр түвшин, дэлхий нийтийн жишигт нийцсэн чанартай үйлчилгээ явуулах, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр хүлээсэн нийгмийн үүрэг функцээ  биелүүлэх шаардлага тавьж төлөвшүүлэх, контентийн орчинг эрүүл байлгах талаар дорвитой ажил хийж, санаачилгатай ажилласан бол байдал өөр байх бололцоотой байсан. Нөгөө талаар төр засгийн байгууллагуудаас зохицуулалтын журам гаргахад хүрэхгүй ч байсан байж болно.

Контент үйлдвэрлэл, түгээлтийн талаар буруу жишиг тогтож түүнийг таслан зогсоох талаар ажил хийгдсэнгүй. Ийм нөхцөл нь хуулбарлан дууриах, бусдын бүтээлийг хулгайлах сэтгэхүйг өөгшүүлэн дэмжсээр ирлээ. Онлайн контентийг хөгжүүлэхэд оюуны өмчийг хүндэтгэх, хэрэглэгчийг дээдлэх, хэрэглэгч харилцан бие биеэ хүндэтгэх анхан шатны ёс зүйг төлөвшүүлээгүй нь салбарт өөрт нь эргээд сөрөг үр дагавар дагуулж, бусад эрүүл бус үзэгдэл газар авахад нөлөөлсөн.

Онлайн контентийг хөгжүүлэх талаар дорвитой судалгааг орхигдуулсан. Салбарыг хөгжүүлэх талаар бодитой, шинжлэх ухааны ул үндэстэй судалгааг орхигдуулж гаднаас хэрэгжүүлдэг алдаг оног төсөл хөтөлбөрт дулдуйдаж ирсэн нь монголын онцлогт тэр бүр таардаггүй, хүртээмж сул, үр өгөөж бага байх магадлалтай юм.

Нөгөө талаас мэдээлэл-харилцаа холбооны технологи /МХХТ/ өөрөө мэдлэгийн технологи, мэдлэгт суурилсан хэрэглээ бий болгох зорилготой, байнга өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байдаг онцлогтой технологи. Энэ утгаараа энэ салбарт ажиллагсад, хэрэглэгчид энэ технологийн онцлог, зүй тогтолд дасан нийцэж хөл нийлүүлэн явж байхыг шаарддаг. Үүн дээр ХМ болон МХХТ-ийн салбарынхан, төр засгийн байгууллагууд, мэргэжлийн холбоод үр ашигтай ажиллаж хүний нөөцийн чадавхи, ур чадвараа хэр төлөвшүүлсэн билээ гэдгийг эргэж бодох цаг болсныг илчилж байна.

Тэгэхээр маргаан, эсэргүүцэл гарахад хүргэсэн энэ түр журам яагаад контент агрегаторуудад таалагдсангүй вэ? Энэ журмыг боловсруулж байхад нь ХХЗХ-д саналаа оруулах, зохих өөрчлөлт хийх боломж байгаагүй юү? Боломж байсан бөгөөд өгсөн саналыг ХХЗХ авч үзэлгүй өөрсдийн байр сууриар шийдвэрлэсэн үү гэвэл асуудал өөрөөр яригдах ёстой. Мэдээж хэрэг ХХЗХ, Мэдээлэл, шуудан, харилцаа холбооны технологийн газар, хууль зүйн яам гээд төр захиргааны байгууллагуудад дүрэм журам гаргах эрх үүрэг хуулиар олгогдсон. Тэгэхээр төр захиргааны байгууллагуудын зүгээс дүрэм журам битгий гаргаасай гэж найдаж суух бол хэт гэнэн хэрэг болох байх. Тэр бүү хэл дахиад өөр дүрэм журам гарах юм уу энэ журам өөрчлөгдөж болно гэдгийг ч үгүйсгэхгүй аргагүй. Учир нь дээрх журам түр гэж байгаа нь энийг бас давхар хэлж байх шиг.

Тэгэхээр ХХЗХ-оос гаргасан дээрх түр журам салбарт бий болоод байгаа хүндрэл бэрхшээлийг гэтлэн давах, буруу жишиг, дутагдал доголдлыг арилгах, салбарт бизнес эрхэлж байгаа компаниудын бизнест хувь нэмэр болох уу? Хэрэв чадах бөгөөд илүү боломж олгож байгаа бол контент агрегаторууд тэгтлээ дургүйцэх хэрэг байна уу гэсэн асуулт гарна.

Монголын интернэтийн контентийн салбарт мэдээллийн үйлчилгээ эрхэлдэг www.gogo.mn, www.news.mn, www.olloo.mn, www.sonin.mn, www.shuud.mn зэрэг олон сайтууд гарч улс орны мэдээ мэдээллийг цахим орон зайд түгээж дотоод гадаадын хэрэглэгчид, алс холын нутаг нэгтнүүддээ түгээж байна. Энийг талархахаас өөр зүйлгүй. Аливаа гарч ирж байгаа хууль дүрэм журам энэ жишигт харшлах бол яавч хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй нь ойлгомжтой.

Харин эдгээр сайтууд, тэдгээрийн холбоо “Монголын сайтын холбоо” яагаад ХХЗХ-оос гаргасан зохицуулалтыг эсэргүүцэж байгаа нь сайн ойлгогдохгүй байна. Хөндлөнгийн зүгээс харахад зохицуулалтын ийм журам гарч байгаа нь контент агрегаторуудад эерэг боломж олгож байгаа гэж дүгнэж болохоор байна. Учир нь аливаа оператор компаний хувьд (цахилгаан холбооны оператор ч бай, ХМ-ийн оператор ч бай, контент агрегатор ч бай) хэрэглэгчийн бааз бүрдүүлнэ гэдэг амин чухал хэрэгцээ байдаг. Хэрэглэгчдийн бааз бүрдүүлснээр хэрэглэгчиддээ олон талт үйлчилгээ нэвтрүүлж санал болгох, хэрэглэгчийн эрэлт хэрэгцээ зан төлвийг илүү сайтар мэдэх, ингэснээр реклам байршуулагчдын хэрэгцээнд нийцсэн үйлчилгээ санал болгох боломж бүрддэг. Өөрөөр хэлбэл, хэрэглэгчдийн бааз бүрдүүлнэ гэдэг алтны орд эзэмшихээс давуу боломж олж авч байгаа гэж үздэг. Гэтэл ийм боломж байхад манай тэргүүлэх агрегаторууд татгалзаж байгаа нь ойлгомжгүй бөгөөд бүртгэлтэй хэрэглэгч сэтгэгдэлээ үлдээх хувилбарт шилжсэнээр хэрэглэгчээ алдахад хүрнэ гэсэн айдас байгаа бол учир дутагдалтай санагдаж байна . Нөгөө талаар, Yahoo, Google, Youtube, Twitter гээд бүх л цахим мэдээллийн талбар дахь нийтлэлд хэрэглэгч сэтгэгдэл бичих бол бүртгэлийн эрхээрээ нэвтэрч байгааг хүн бүхэн мэдэж байгаа.

Бас нэг тал нь энэ журам хэрэгжвэл хууль бус контентийн хостинг ба зар сурталчилгааг таслан зогсоох, контент бүтээгч бүтээлээ хулгайд алдахаас сэргийлэхээс өгсүүлээд салбарын нэр хүнд, цаашлаад монгол улсын нэр хүнд дээшлэх, хэрэглэгчийн ёс зүйтэй хэрэглээ төлөвшихэд нөлөөлөх сайн талын өгөөжтэй байх бүрэн боломжтой. Энэ нь эргээд контент бүтээгчид, контент агрегаторуудын зах зээлд эзлэх хувийг өсгөж бизнесийн ашигт орлогт эерэгээр нөлөөлөх боломж байгааг олж харах хэрэгтэй санагдаж байна.

Нэгэнт санал, үзэл бодлын зөрүү илэрсэн энэ боломжийг ашиглаж оршиж буй сул тал дутагдалтай зүйлээ нэгдэж хэлэлцэн салбарыг эрүүлжүүлэх, хэрэглэгчдэд нийцсэн, тэдний эрх ашиг, нийгмийн өмнө хүлээсэн үндсэн үүрэг функцээ дээдэлж улс орны нэр хүнд, нүүр царайг сайнаар харагдуулах алхамыг эхлүүлвэл өгөөжтэй гэж бодож байна. Тэр цаг үе болсон гэдгийг ч бас онцолмоор байна.

Энэ бүхнийг дүгнээд монголын интернэтийн контентийн салбарын эрүүл орчныг бүрдүүлэхэд зайлшгүй хийгдэх цаашдын алхам, арга хэмжээ байна гэж үзэж зах зухаас нь хуваалцмаар байна. Үүнд:

1.    Салбарын хэмжээнд тулгамдаж буй асуудлын талаар талууд хэлэлцэж нэгдсэн ойлголтод хүрэх.

2.    Монголын интернэтийн контентийн хөгжлийн бэрхшээл, боломж, потенциалын талаар шинжлэх ухааны үндэстэй ул суурьтай судалгаа явуулах,

3.    Салбарын хөгжлийн хэтийн болон ойрын хараатай болох

4.    Мэргэжлийн холбоод бүр салбар салбартаа тохирсон хэрэглэгчдээ дээдэлсэн, контентийн эрүүл орчинг эрхэмлэсэн ёс зүйн удирдамжтай болох

5.    Технологи болон салбарын хөгжлийн хэмнэлээс хоцрохгүй байхад чиглэсэн салбарын боловсон хүчний чадавхи, мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх тогтолцоо бий болгох.

Эцэст нь ХХЗХ аль эсвэл контент агрегаторуудын хэн нэг талд давуу өгөхийг хүссэнгүй харин энэ салбарыг зохицуулах, энэ салбарт бизнес эрхэлж байгаа хэн боловч хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхол, эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн, хэрэглэгч олон нийтийн эрх ашгийг дээдэлсэн, ХМХ-ийнхээ хувьд нийгмийн өмнө хүлээсэн чиг үүргээ биелүүлдэг, агрегатор - оператор компаниудын бизнесийн боломжийг дэмжсэн онлайн контентийн эрүүл орчинг бүрдүүлж нэр төртэй салбарыг төлөвшүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө талууд хамтын хүчин чармайлт гаргах цаг үе иржээ гэж дүгнэж байна.